Zaštičena područja sa ciljem očuvanja raznovrsnih ekosistema, biodiverziteta, geoloških i pejzažnih osobenosti karakterišu se kao nacionalni parkovi i mogu imati različite nivoe, odnosno stepene zaštite. Osim toga, takva područja, bez obzira da li su u pitanju planinska, ravničarska ili područja drugačijih karakteristika, često čuvaju i vrednu kulturno – istorijsku baštinu.
Da bi neko područje bilo proglašeno nacionalnim parkom, mora ispunjavati niz kriterijuma, kao što su ekološka raznovrsnost, geološka jedinstvenost, izuzetna lepota pejzaža, ali i naučna i obrazovna vrednost. Inicijativa za proglašenje nekog područja nacionalnim parkom obično dolazi od naučnih i stručnih institucija, a konačnu odluku donosi državna vlast.
Republika Srbija trenutno ima pet nacionalnih parkova i to:
- Nacionalni park Fruška Gora
- Nacionalni park Đerdap
- Nacionalni park Tara
- Nacionalni park Kopaonik
- Nacionalni park Šar planina
Nacionalni park Fruška Gora
Na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine, u jugoistočnom delu Panonske nizije nalazi se Nacionalni park Fruška Gora.
Fruška Gora je proglašena nacionalnim parkom još 1960. godine i obuhvata površinu nešto veću od 26.000 hektara. Karakteriše je stepen zaštite I, što znači da je ovo područje od najvećeg nacionalnog značaja.
Za nacionalni park je proglašena zbog izuzetnog biodiverziteta, bogatstva florom i faunom, i postojanja velikog broja endemičnih vrsta. Osim toga, na Fruškoj Gori se nalazi i 16 pravoslavnih manastira, što je čini važnim centrom kulturnog i istorijskog nasleđa.
Nacionalni park Đerdap
Neretko nazivan i Evropski Veliki kanjon, Nacionalni park Đerdap se nalazi na istoku Srbije, uz desnu obalu Dunava. Područje je proglašeno nacionalnim parkom 1974. godine i obuhvata površinu od oko 63.600 hektara.
Ima status zaštite II stepena, što znači da je ovo područje od velikog nacionalnog značaja. Ovaj park je poznat po Đerdapskoj klisuri, najvećoj i najdužoj klisuri u Evropi, ali i po bogatoj flori i fauni, te kulturno-istorijskom nasleđu koje uključuje i nalazište Lepenski Vir, iz perioda praistorije
Nacionalni park Tara
U zapadnom delu Srbije, na granici sa Bosnom i Hercegovinom, prostire se jedno od najlepših prirodnih područja Balkana – Nacionalni park Tara. Ova prirodna oaza proglašena je zaštićenim područjem 1981. godine, prekrivajući površinu od oko 19.100 hektara. Tara nosi status zaštite prvog stepena, što ukazuje na njenu neupitnu prirodnu vrednost.
Njena divlja i netaknuta priroda dom je velikom broju biljnih i životinjskih vrsta. Među njima je i Pančićeva omorika, endemska vrsta četinara koja je pronađena na Tari, a danas je prepoznata kao simbol ovog područja. Fauna Tare je takođe bogata, sa brojnim vrstama ptica i sisarima. Posebno se ističe prisustvo smeđeg medveda, jedne od najvećih zveri Evrope, čija prisutnost govori o ekološkoj značaju ovog područja.
Nacionalni park Kopaonik
Na jugu Srbije, uzdiže se najviši planinski masiv u zemlji. Područje planine Kopaonik proglašeno je nacionalnim parkom 1981. godine. Zauzima površinu od oko 11.800 hektara, sa statusom zaštite drugog stepena.
Flora i fauna Kopaonika su raznovrsne i raznolike, sa brojnim endemskim vrstama koje su prilagođene specifičnim klimatskim i geološkim uslovima ovog područja. Geološke karakteristike Kopaonika su jedinstvene, sa mnogim mineralnim depozitima i geotermalnim izvorima. Njegovi impresivni pejzaži, koji se menjaju sa svakom sezonom, čine ovaj park popularnim kako za naučnike, tako i za turiste.
Nacionalni park Šar planina
Na jugozapadu Kosova, uz granicu sa Severnom Makedonijom i Albanijom, nalazi se Nacionalni park Šar planina, proglašen 1986. godine. Ovaj park obuhvata oko 39.000 hektara površine i nosi status zaštite drugog stepena.
Šar planina je prepoznata po svojoj izuzetnom biodiverzitetu, sa brojnim endemskim vrstama koje su prilagođene njenim specifičnim ekološkim uslovima. Pejzaži Šar planine su jedinstveni i promenljivi, sa planinskim vrhovima, prostranim pašnjacima, dubokim dolinama i kristalno čistim jezerima. Bogata kulturno – istorijska baština ovog područja, koja uključuje brojne manastire i arheološka nalazišta, daje dodatnu vrednost ovom impresivnom prirodnom pejzažu.
Zanimljivosti o nacionalnim parkovima Srbije
- Najstariji nacionalni park u Srbiji je Fruška Gora, proglašen 1960. godine.
- Fruška Gora je jedina planina u Vojvodini.
- Nacionalni park Đerdap je najveći nacionalni park u Srbiji.
- Nacionalni park Kopaonik je najviši planinski masiv u Srbiji.
- Na području Nacionalnog parka Fruška Gora raste oko 700 vrsta lekovitih biljaka.
- Tara je bogata brojnim prirodnim vidikovcima koji pružaju spektakularan pogled na Drinu i okolne planine.
- Kopaonik ima preko 200 sunčanih dana godišnje, zbog čega je poznat i kao Sunčana planina.
- Kanjon reke Vrelo na Tari je najkraći kanjon u svetu.
- Nacionalni park Šar planina je dom za više od 20 vrsta orhideja.
- Nacionalni park Fruška Gora ima više od 30 planinarskih staza.
- U Nacionalnom parku Tara se nalazi više od 60 pećina.
- Kopaonik je bogat rudama i mineralima, uključujući zlato i srebro.
- Šar planina je dom za oko 147 vrsta leptira.
- Kopaonik ima preko 800 vrsta gljiva.
- Đerdap je poznat po brojnim pećinama i pećinskim oblicima.
- Tara je poznata po brojnim vodopadima.
- Kopaonik je bogat izvorima mineralne vode.
- Fruška Gora je poznata po vinogradima i proizvodnji vina.
- Đerdap je dom za jednu od najvećih populacija orlova belorepana u Evropi.