Brojni su manastiri u Srbiji, pa je prilično nezahvalno pominjati samo neke među njima. Postoje delovi naše zemlje, koji su baš po manastirima i poznati, kao što je recimo Ovčar Banja, u čijoj blizini se nalazi i Srpska Sveta Gora.

Kako se dele manastiri u Srbiji?

Oblast koja se prema pravilima Crkve nalazi pod upravom jednog episkopa naziva se eparhija ili episkopija.  Postoje još i arhiepiskopija, kojom upravlja nadležni arhiepiskop, te mitropolija, za koju je zadužen mitropolit. U okviru svake od njih nalaze se određeni manastiri.

Za sada se na Listi svetske kulturne baštine UNESCO-a nalaze manastir Sopoćani uz Stari Ras, kao i Studenica, dok se na listi poznatoj kao Srednjevekovni spomenici na Kosovu i Metohiji nalaze 4 srpska manastira, odnosno 3 manastira i jedna crkva i to:

• Pećka patrijaršija
• Gračanica
• Visoki Dečani
• Crkva Bogorodica Ljeviška

1. Studenica

Zadužbina je Stefana Nemanje, osnivača srpske države i nalazi se na oko 40 kilometara udaljenosti od Kraljeva. Manastir Studenica okarakterisan je kao kulturno dobro.

U okviru manastirskog kompleksa nalaze se Kraljeva crkva i Bogorodičina crkva, kao i omanja crkva posvećena Svetom Nikoli. Počev od 1986. godine se ova srpska srednjevekovna Svetinja nalazi na Listi mesta svetske baštine u Evropi.

Građen je u raškom stilu arhitekture i to u nekoliko faza, a poznat je po izuzetno očuvanoj kolekciji fresaka, koje datiraju iz 13. i 14. veka.

2. Manasija

Nalazi se u blizini Despotovca i zadužbina je srpskog despota Stefana Lazarevića. Budući da je u blizini reke Resave, to se neretko naziva i manastir Resava.

Građen je u periodu od 1407. do 1418. godine u moravskom stilu arhitekture. U njemu je funkcionisala čuvena Resavska škola, odnosno radionica u kojoj su pismeni monasi toga doba prepisivali knjige i rukopise.

Glavna crkva Manasije posvećena je Svetoj Trojici. Kompleks čini i tvrđava sa 11 kula, među kojima je Despotova kula najveća. Duga i burna istorija ove Svetinje ostavila je traga, budući da je u nekoliko navrata Resava pustošena. Freske koje su do danas očuvane svedoče o neverovatnom umeću srednjevekovnih zografa.

3. Ravanica

Zadužbina srpskog kneza Lazara, Ravanica se nalazi kod Ćuprije. Tačnije, u blizini sela Senje, a nadvisuju ga Kučajske planine.

Glavna manastirska crkva posvećena je prazniku Vaznesenja Gospodnjeg.

Gradnja Ravanice započeta je 1375. godine i trajala je dve godine. Tada je začet i moravski stil srpske arhitelture ili moravska škola.

Spomenik je kulture od izuzetnog značaja i nalazi se pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac.

4. Pećka patrijaršija

Vekovima unazad, od kada je uspostavljena autokefalnost Srpske pravoslavne crkve, patrijarsi su stolovali u ovoj Svetinji nadomak Peći, na području Kosova i Metohije. Pećka patrijaršija uvršena je 2006. godine na UNESCO listu svetske kulturne baštine.

Ktitor manastira posvećenog Svetim apostolima bio je arhiepiskop Arsenije I, a pretpostavlja se da je ovu Svetinju izgradio tokom treće decenije 13. veka. Kasnije su u okviru manastirskog kompleksa dozidane i druge Svetinje i to:

• hram Svetog Dimitrija
• crkva Bogorodice Odigitrije (Putevoditeljke)
• crkva Svetog Nikole

5. Ostrog

Posvećena Svetom Vasiliju Tvrdoškom i Ostroškom, ova Svetinja se nalazi u blizini nekadašnjeg Onogošta, a danas Nikšića u Crnoj Gori.

Tokom 17. veka je manastir Ostrog osnovao tada hercegovački mitropolit Vasilije. Tu je Sveti Vasilije i sahranjen, a iz godine u godinu se veliki broj vernika okuplja u manastiru na Praznik njemu posvećen 12. maja, kako bi celivao Svečeve mošti.

Izgrađen visoko u steni, kompleks Ostroga čine Donji i Gornji manastir.

6. Žiča

Sa karakterističnom fasadom u crvenoj boji, Žiča kod Kraljeva zadužbina je prvog srpskog kralja, Stefana Prvovenčanog. Ipak, ubrzo nakon toga Svetinja biva uništena, pa je ponovo gradi srpski kralj Milutin tokom 14. veka.

Žiča je izgrađena na vrlo zanimljivoj lokaciji, koja je i simbolično predstavljala položaj Srpske pravoslavne crkve nedugo nakon dobijanja autokefalnosti. Naime, mesto na kome se ova Svetinja nalazi je na pola puta između Konstantinopolja, odnosno Carigrada sa jedne i Rima, sa druge strane.

Glavna manastirska crkva posvećena je prazniku Hristovog Vaznesenja. Nalazi se pod zaštitom kao Spomenik kulture od izuzetnog značaja.

7. Visoki Dečani

Zadužbina kralja Stefana Dečanskog i srpskog cara Dušana Silnog, Visoki Dečani je Svetinja prepoznatljiva po svojoj monumentalnosti. Nalazi se u blizini Peći, na Kosovu i Metohiji i u njegovoj blizini protiče Dečanska Bistrica. Nadvisuju ga Prokletije.

Na Listu UNESCO je manastir Visoki Dečani uvršten 2004. godine.

Glavna crkva je posvećena prazniku Spasovdan, odnosno Vaznesenje Gospodnje i Hristu Pantokratoru.

Upravo zbog, za to vreme, prilično neuobičajenih proporcija, manastir dobija takav naziv. Njegova dužina je 36, a visina čak 30 metara. U Dečanima je 1836. godine srpski knjaz Miloš Obrenović podigao jedan konak, dok je 1849. godine srpski knez Aleksandar Karađorđević darovao ovoj Svetinji kivot, u koji će biti položene mošti Stefana Dečanskog.

8. Sopoćani

Nekada je na mestu, na kome su danas Sopoćani postojao utvrđeni grad Stari Ras, koji je važio za centar srpske države u periodu srednjeg veka. Zato i ne čudi što se na UNESCO listi svetske kulturne baštine i Sopoćani i Stari Ras nalaze još od 1979. godine.

Zadužbina je srpskog kralja Uroša Nemanjića, jednog od sinova prvog srpskog kralja. Najverovatnije su Sopoćani izgrađeni oko 1265. godine.

Udaljen je nešto manje od 20 kilometara od Novog Pazara, a okarakterisan je kao Spomenik kulture od izuzetnog značaja i kao takav je pod zaštitom nadležnih institucija.

Posvećena Svetoj Trojici, glavna manastirska crkva izgrađena je u raškom stilu arhitekture. U ovoj Svetinji se nalazi i sarkofag sa zemnim ostacima ktitora.

9. Đurđevi Stupovi

Na području Starog Rasa, u blizini Novog Pazara nalazi se srpski srednjevekovni manastir koji je posvećen Svetom velikomučeniku Georgiju.

Ktitor je bio srpski župan Stefan Nemanja. Manastir je završen 1171. godine, a samo četiri godine docnije i freskopisan. Izgrađen je kao zavet Stefana Nemanje da će kada izađe iz zatvora, odnosno pećine u kojoj je bio zatvoren, podići Svetinju i posvetiti je Svetom Đorđu, kako je Stefan Prvovenčani naveo u očevoj biografiji.

10. Mileševa

Zadužbina srpskog kralja Stefana Vladislava, Mileševa se nalazi u blizini Prijepolja. Nadomak manastira protiče i reka Mileševka.

Upravo u ovoj Svetinji su se najpre nalazile mošti Svetog Save, sve dok ih turski vojnici nisu odatle uzeli i spalili na Vračarskom platou krajem 16. veka, na kome se danas nalazi velelepni Hram Svetog Save.

Danas se u Mileševi nalazi i sedište istoimene episkopije Srpske pravoslavne crkve.

Najpoznatija freska ovog manastira je Beli Anđeo, koja je zapravo deo kompozicije Mironosice na Hristovom grobu.

11. Prohor Pčinjski

Na oko 30 kilometara udaljenosti od Vranja, u blizini granice sa Republikom Severnom Makedonijom, na padinama planine Kozjak nalazi se jedan od manastira Srpske pravoslavne crkve, koji datira iz 11. veka.

Prohor Pčinjski je najverovatnije zadužbina Jovana Diogena, vizantijskog cara, koji je podignut u znak zahvalnosti prema Svecu. Naime, prema predanju, Romanu je to da će postati car prorekao niko drugi do Sveti Prohor Pčinjski.

Spomenik je kulture od izuzetnog značaja i nalazi se pod zaštitom nadležnih institucija.

12. Vitovnica

Glavna manastirska crkva ove Svetinje posvećena je prazniku Uspenja Presvete Bogordice. Vitovnica zadužbina je srpskog kralja Milutina i izgrađen je nadomak današnjeg Kučeva u periodu između 1289. i 1291. godine.

Kroz istoriju je nekoliko puta rušen, a potom i obnavljan. Danas funkcioniše kao muški. Arhimandrit i iguman bio je u jednom trenutku i Starac Tadej, koji je po upokojenju kanonizovan kao Starac Tadej Vitovnički.

Izvor Svetog Jovana nalazi se u blizini, a narod veruje da voda sa tog izvora pomaže kod mnogih bolesti.

13. Gornjak

U okviru Eparhije braničevske SPC nalazi se i Gornjak. Smešten je nadomak reke Mlave, na oko 60 kilometara udaljenosti od Požarevca, a na potezu između Žagubice i Petrovca na Mlavi.

Spomenik je kulture, budući da je okarakterisan kao nepokretno kulturno dobro. Gornjak je građen u moravskom stilu srpske arhitekture, a njegov prvobitni naziv bio je Ždrelo. Zadužbina je srpskog kneza Lazara i smatra se da je izgrađen između 1376. i 1380. godine.

Glavna crkva posvećena je prazniku Vavedenja Presvete Bogorodice. Malo pre ulaza u kompleks, sa desne strane u steni, nalazi se i kapela koja je posvećena Svetom Nikoli.

14. Krka

Na hrvatskoj teritoriji, u kanjonu reke Krke, na potezu između Knina i Šibenika, nalazi se jedan od manastira Srpske pravoslavne crkve u toj zemlji. Ne zna se sa sigurnošću ko je ktitor manastira Krka, ali postoji pretpostavka da je to bila sestra srpskog cara Dušana Silnog po imenu Jelena Šubić. Najverovatnije je izgrađen polovinom 14. veka.

Postoji predanje da je mesto, na kome se nalazi ova srpska srednjevekovna Svetinja sa razlogom odabrano, budući da je baš tu svoje propovedi na toj teritoriji držao apostol Pavle.

Bogata zbirka rukopisa nalazi se u riznici Krke, kao i deo svešteničke odežde, epitrahilj, koji je prema verovanju izrađen još u vreme kada je živeo Sveti Sava.

15. Krušedol

Zadužbina despotske porodice Branković nalazi se u ataru istoimenog vojvođanskog sela na padinama Fruške Gore.

Vladika Maksim Branković bio je ktitor muškog manastira, a Angelina Branković, njegova majka podigla je ženski u okviru Krušedola. Muški je posvećen prazniku Blagovesti, dok je ženski posvećen prazniku Sretenja Gospodnjeg.

Izuzev grobova članova porodice Branković, u Krušedolu su, pored ostalih i grobovi kneginje Ljubice Obrenović i kralja Milana Obrenovića, kao i dvojice srpskih patrijarha, Arsenija III Čarnojevića i Arsenija IV Jovanovića Šakabente.

16. Vraćevšnica

U selu Vraćevšnica, koje teritorijalno pripada Moravičkom okrugu Republike Srbije, nalazi se ovaj srednjevekovni manastir. Tačnije, na putu koji spaja Gornji Milanovac i prvu srpsku prestonicu, grad Kragujevac.

Glavna crkva posvećena je Svetom velikomučeniku Georgiju, u narodu poznatom kao Sveti Đorđe. Ktitor Vraćevšnice bio je srpski vlastelin po imenu Radič Postuopvič, za koga se zna da je živeo krajem 14. i početkom 15. veka. Tačnije u periodu kada je srpskom despotovinom vladao Stefan Lazarević.

Za Vraćevšnicu je vezano jedno zanimljivo predanje, koje veli da su ga meštani podigli po završetku Kosovskog boja, u znak zahvalnosti što su se svi živi vratili svojim domovima. Otuda najverovatnije potiče i naziv sela i naziv manastira.

17. Gračanica

Srpski kralj Milutin je 1321. godine kao jednu od svojih zadužbina podigao Gračanicu. Glavna crkva ovog manastira, udaljenog oko 10 kilometara od Prištine na Kosovu i Metohiji, posvećena je prazniku Uspenja Presvete Bogorodice.

Gračanica je Spomenik kulture od izuzetnog značaja i nalazi se na obali reke Gračanke. Građen je u srpsko-vizantijskom stilu, a za vreme vladavine kneza Lazara je dograđena i spoljna priprata.

Freske u Gračanici su iste kao i u Visokim Dečanima, a na njima se može videti i lik pete surpuge kralja Milutina, kraljice Simonide, koja je bila ćerka Andronika II, vizantijskog cara. Manastir Gračanica je jedan od srpskih srednjevekovnih manastira koji je upisan na UNESCO listu Srednjevekovnih spomenika na Kosovu i Metohiji.

18. Sveti Arhangeli

Srpski car Dušan Silni je u blizini grada Prizrena sagradio jednu od svojim zadužbina. Manastir Svetih Arhangela smešten je u kanjonu Prizrenske Bistrice, a njegova gradnja trajala je od 1343. do 1352. godine.

Izuzev crkve posvećene Svetim Arhangelima, kompleks je obuhvatao i crkvu posvećenu Svetom Nikoli.

U periodu turske vladavine je ova Svetinja potpuno porušena. Materijal koji je preostao, ugrađen je Sinan pašinu džamiju, koja se nalazi u Prizrenu. Po završetku Drugog svetskog rata započeti su konzervatorski radovi na ovoh Svetinji kod Prizrena, a krajem prošlog veka je i potpuno obnovljen i aktiviran.

Nalazi se pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kao Spomenik kulture od izuzetnog značaja.

19. Ljubostinja

U blizini Trstenika, na obali Zapadne Morave nalazi se zadužbina srpske kneginje Milice, supruge kneza Lazara.

Zvanično je Ljubostinja prvi ženski manastir na teritoriji naše zemlje i nalazi se u selu Prnjavor. Izgrađen je na mestu na kome su se Milica i Lazar, prema predanju, prvi put ugledali.

Upravo u ovoj Svetinji se nekoliko godina nakon Kosovske bitke kneginja Milica zamonašila, zajedno sa suprugom despota Uglješe Mrnjavčevića, despoticom Jelenom. Ujedinila ih je tuga za poginulim muževima. Jelenin muž stradao je tokom Maričke bitke, pa je o njoj brinuo knez Lazar. Otuda i čuvena Pohvala knezu Lazaru, izvezena zlatnom niti, koju je izradila despotica Jefimija, kako je bilo njeno duhovno ime. I jedna i druga sahranjene su u ovoj Svetinji.

Prazniku Uspenja Presvete Bogorodice je posvećena glavna crkva Ljubostinje. Iako je izgrađen u moravskom stilu arhitekture, na njemu se mogu videti i elementi islamske, ali i gotičke arhitekture, a kao jedna od specifičnosti ove Svetinje pominju se bogato ukrašene rozete.

20. Gradac

Supruga kralja Stefana Uroša I ktitor je manastira Gradac, koji se nalazi na padinama planine Golija, na uzvišenju iznad Gradačke reke. Jelena Anžujska bila je majka srpskih kraljeva Dragutina i Milutina i sahranjena je u svojoj zadužbini 1314. godine, ali su njene mošti vremenom netragom nestale.

Glavna crkva manastira Gradac posvećena je Presvetoj Bogorodici i po stilu gradnje podseća na manastir Studenicu, ali je ipak jedinstvena u našoj zemlji po kombinaciji gotičkih i elemenata raške škole srpske arhitekture. Nepokretno je kulturno dobro okarakterisano kao Spomenik kulture od izuzetnog značaja i nalazi se pod zaštitom nadležnih državnih institucija.

U okviru manastirskog kompleksa nalazi se i manja crkva, koja je posvećena Svetom Nikoli.

Zanimljivosti o srpskim manastirima

• Kada je građena Studenica, kombinovana su dva stila arhitekture i to romanički i vizantijski. Upravo tada i nastaje novi stil, poznat kao raška škola.
• Manastir Vrdnik na Fruškoj Gori poznat je i kao Mala Ravanica.
• Nekoliko godina pred početak Kosovskog boja freskopisana je Ravanica.
• Spomenik prirode Šam-dud zaštićen je od 1957. godine i nalazi se u porti Pećke patrijaršije na Kosovu i Metohiji.
• Oko 20 godina je trajala gradnja glavne crkve manastira Žiča.
• Crkva Svetih apostola u okviru manastira Pećka patrijaršija poznata je i kao crkva Svetog spasa.
• Manastir Žiča je surovo stradao kada su ga tokom Drugog svetskog rata bombardovale nemačke snage.
• Srpski kralj Milan Obrenović jedan je od vladara koji je krunisan u manastiru Žiča kod Kraljeva.
• Iako su karakteristike arhitekture manastira Sopoćani i Žiča vrlo slične, ne može se izgubiti iz vida monumentalnost Sopoćana.
• Pretpostavlja se da su freske u Sopoćanima odlično očuvane zbog kvaliteta materijala, koji su carigradski majstori tokom njihove izrade koristili, a najpre kreča.
• Majka srpskog knjaza Miloša, Višnja, u narodu poznata kao baba Višnja, sahranjena je u manastiru Vraćevšnica, koji se nalazi u ataru istoimenog sela.
• U manastiru Mileševa krunisan je 1377. godine sestrić cara Dušana, kralj Tvrtko I Kotromanić, a tokom narednog veka, 1466. godine se baš u toj Svetinji hercegom od Svetog Save proglasio Stefan Vukčić Kosača. Zanimljivo je pomenuti da se upravo po tom junaku i oblast Hercegovina naziva.
• Reč stup u nazivu manastira Đurđevi Stupovi zapravo nema nikakve veze sa terminom stub, iako mnogi tako misle. Stup je u srednjevekovnoj Srbiji bio pojam kojim je označava valstelinski, vladarski ili crkveni posed, odnosno obradivo zemljište, koje je korišćeno i koje su obrađivali besplatno za vlasnike stanovnici, koji su bili u zavisnom položaju.
• Tokom 19. veka u manastiru Gornjak je funkcionisao sanatorijum, u kome su boravili psihički oboleli ljudi, ali i pojedini osuđenici koji su bili na izdržavanju kazne.
• Manastiru Gornjak je Ruska pravoslavna crkva tokom 19. veka darovala i omanji manastir u Moskvi.
• U manastiru Svetih Arhangela kod Prizrena nalazio se i grob srpskog cara Dušana, koji je bio i ktitor manastira. Danas se oni nalaze u crkvi Svetog Marka na Tašmajdanu, u Beogradu.
• Mošti Svete Petke bile su pohranjene u manastiru Ljubostinja u periodu od 1400. do 1407. godine.
• Jedan od pet manastira koji su tokom 18. i 19. veka važili za najbogatije nalazila se i Ljubostinja, koja je i prvi ženski manastir u Srbiji.