Kao jedna od najznačajnijih atrakcija Grada nad gradovima, kako se Istanbul neretko naziva, izdvaja se Aja Sofija ili crkva Svete Mudrosti.

Zvanično je trenutno njen naziv velika džamija Aja Sofija, uzevši u obzir da je u novijoj istoriji jula 2020. godine pretvorena u islamsku bogomolju. Sve do tog momenta je Aja Sofija bila jedna od najvećih pravoslavnih crkava na celom svetu, mada je u periodu pre toga funkcionisala kao muzej.

Kada je izgrađena Aja Sofija?

Na mestu na kome se danas nalazi Aja Sofija je u vreme vladavine cara Konstantina Drugog bila izgrađena crkva, koje je bila poznata pod nazivom Velika crkva, prosto zato što je svojom veličinom odudarala od drugih crkava u Istanbulu. Zbilo se to davne 360. godine, a postoje podaci koji potvrđuju da je Velika crkva izgrađena pored Svetinje poznate kao Agia Irini, a koju je svakako prestigla u lepoti i veličini.

Inače je crkva Svetog Mira, odnosno Agia Irini uglavnom služila za službe sve dok nije izgrađena Velika crkva, kako se nazivala Svetinja koja je kasnije postala poznata kao Aja Sofija.

Kada je Aja Sofija postala džamija?

Istorija ove hrišćanske Svetinje je u najmanju ruku tragična, jer je ona i ranije bila pretvarana u džamiju, a u jednom periodu istorije je funkcionisala i kao katolička crkva.

Sama činjenica da se nalazi danas na teritoriji Republike Turske je dala mogućnost Državnom savetu te zemlje da jula meseca 2020. godine donese odluku da Aja Sofija bude pretvorena u džamiju, a tom prilikom je i poništena odluka koja je bila doneta 1934. godine i odnosila se na to da Aja Sofija treba da bude pretvorena u muzej.

Aja Sofija – istorija

Već smo pomenuli da je takozvana Velika crkva zapravo bila preteča crkve koju danas poznajemo kao Aja Sofija i koja je jedna od najpoznatijih atrakcija Grada na Bosforu. Međutim, to je tek bio početak nastanka ove velelepne građevine.

Posle prvobitne Velike crkve, na istom mestu car Teodosije Drugi naređuje da bude izgrađena druga crkva, a ona je 10. oktobra 415. godine i zvanično otvorena. Nažalost, druga crkva je do temelja izgorela u noći između 13 i 14. januara 532. godine, kada je na Carigradskom hipodromu izbio požar.

Vrlo brzo pošto je izgorela druga crkva, na istom mestu car Justinijan Prvi naređuje izgradnju treće crkve, koja je trebalo da bude ne samo sasvim drugačija od prethodnih, nego i mnogo velelepnija.

Posle gotovo šest godina je 27. decembra 537. godine ova crkva otvorena i ujedno je Aja Sofija postala sedište Carigradske patrijaršije, ali i crkva koja je u Vizantiji bila izuzetno značajna, prosto zato što su se u njoj organizovala i krunisanja.

Aja Sofija zanimljivosti

• Samo u periodu između 1204. i 1261. godine Aja Sofija nije bila pravoslavna Saborna crkva, u kojoj je stolovao vaseljenski, odnosno carigradski patrijarh. Naime, u tom periodu je ona bila korišćena kao rimokatolička Svetinja.
• U džamiju je prvi put Aja Sofija pretvorena nakon Drugog pada Carigrada 1453. godine, uzevši u obzir da je u tom trenutku Vizantija bila osvojena od strane Osmanskog carstva.
• Nedugo nakon što je uspostavljena Republika Turska, Mustafa Kemal Ataturk je 01. februara 1935. godine doneo odluku da Aja Sofija bude pretvorena u muzej. Uprkos odluci „Oca nacije“, kako Ataturka neretko nazivaju, Državni savet republike Turske je njegovu odluku poništio i tako je 24. jula 2020. godine Aja Sofija pretvorena u džamiju.
• Prvobitna namena crkve koju je izgradio car Justinijan Prvi bila je da Aja Sofija bude korišćena kao državna crkva Rimskog carstva.
• U Aja Sofiji je sahranjen Enriko Dandolo, duž Mletačke republike, koji je bio predvodnik Četvrtog krstaškog rata.
• Sultan Mehmed Drugi Osvajač bio je taj koji je 1453. godine, a nakon pada Vizantije pretvorio Aja Sofiju u džamiju. Upravo je ova, pravoslavna crkva u osnovi, bila korišćena kao glavna džamija u Istanbulu pre nego što je izgrađena Sultan Ahmedova džamija 1616. godine.
• Nažalost, dovoljno je tragična činjenica za pravoslavni svet to što je Aja Sofija bila pretvorena u džamiju, ali je još tragičnije to što su ikonostas, oltar i zvona uklonjena, kao i krstionica, dok su mnoge vizantijske freske i mozaici ili nasilno uklonjeni ili premalterisani. Tom prilikom dodati su i arhitektonski elementi koji su izvorno vezani za islam.
• Vaseljenska patrijaršija se nakon toga seli u crkvu Svetih apostola, koja upravo tada i postaje gradska Saborna crkva.
• Prvi put nakon 466 godina je bila služena liturgija u crkvi Aja Sofija. Zbilo se to 19. januara 1919. godine, a liturgiju je služio arhimandrit Elefterios Nufrakis. Razlog zbog koga je ovaj čovek toliko značajan jeste što je u vreme kada je služio liturgiju, Aja Sofija i dalje funkcionisala kao džamija. On je bio i vojni sveštenik, a služenje liturgije u Aja Sofiji bila je ideja ovog arhimandrita. Iako ga oficiri nisu u potpunosti podržali, smatrajući da će se to posmatrati kao svojevrsna provokacija, oni su ipak odlučili kasnije da ga podrže i zajedno sa arhimandritom su otišli u Aja Sofiju. I mada je situacija delovala na prvi pogled vrlo opasno, činjenica da su u tadašnjem Carigradu bili i grčki vojnici, tako da situacija nije kulminirala do sukoba, mada je zabeleženo da su turski vernici grdili i napadale grčke, koji su se uprkos tome i pričestili. Naravno, kasnije je sve to dovelo i do diplomatskog incidenta, a tadašnji grčki premijer Elefterios Venizelos je javno bio prinuđen da formalno ukori arhimandrita, ali je ostalo zabeleženo da ga je tajno pohvalio za to što je uradio.
• Kada je osmanlijska vojska osvojila Carigrad, odnosno kada su nakon osvajanja počeli da pljačkaju grad, očekivali su da će najviše plena imati u crkvi Aja Sofija. Međutim, u to vreme su sklonište u ovoj Svetinji pronašli mahom žene i deca, te stari, ranjeni i bolesni, koji su učestvovali u liturgiji, pa su mnogi od njih bili i ratni plen. Nažalost, mnogi stariji stanovnici Konstantinopolja, koji su utočište našli u Aja Sofiji u tom trenutku, ali i oni koji su bili ubogi i bolesni su pobijeni, dok su žene i mladi mahom bili prodati u roblje.
• U toku petogodišnjih radova dok se gradila Aja Sofija, učestvovalo je više od 10.000 radnika.
• U Aja Sofiji jedan od stubova bio je poznat kao Stub suza, a razlog za takav naziv treba tražiti u legendi, prema kojoj je Sveti Grigorije, koji je bio poznat po brojnim isceljenjima, tu svoju moć uspeo da prenese figurativno rečeno i na ovaj stub. Zato se verovalo da jedan od čak 107 stubova Aja Sofije, izrađenih od mermera, koji je bio poznat kao Stub suza ispunjava vernicima želje. A ono što je posebno zanimljivo u vezi sa ovim stubom jeste da je bio neprekidno vlažan, te otuda i njegov naziv.
• Na Aja Sofiji postojalo je 7 vrata. Najveća među njima bila su poznata kao Careva vrata, nazvana tako zato što je samo car koji je bio na čelu Vizantije u tom trenutku imao pravo da kroz ta vrata prolazi.
• Legenda o mermernom caru je vezana za Aja Sofiju i za Konstantina XI Dragaša, poslednjeg vizantijskog cara, koji je bio na prestolu u trenutku kada je Konstantinopolj pao u turske ruke. Naime, iako istorijski podaci pokazuju da je prilikom borbi za današnji Istanbul car Konstantin Dragaš poginuo, legenda veli da se to nije desilo, već da ga je spasao anđeo. Takođe, legenda navodi i da car danas spava i da će se probuditi onog trenutka kada Carigrad ponovo bude hrišćanski. Tačnije, legenda navodi da će borbu hrišćana da ponovo osvoje Carigrad predvoditi upravo Konstantin XI Dragaš i da će tom prilikom u nekadašnji Konstantinopolj on ući kroz Zlatnu kapiju, kroz koju su vizantijski carevi inače nakon trijumfa ulazili u grad. Podsećanja radi, car Konstantin Dragaš sin je Jelene Dragaš, koja je direktan potomak srpske dinastije Nemanjić. Prvi kralj Srbije Stefan Dečanski bio je praktično čukundeda vizantijskog cara Konstantina XI Dragaša.